Έχουν περάσει δεκάδες χρόνια από τότε, κι όμως δε θα ξεχάσουμε ποτέ, την εικόνα του συνοφρυωμένου προσώπου του γεροΠέτρου Αντωνάκου, ως και εκείνους τους βαρύγκωμους αναστεναγμούς που έβγαζε  απ’ τα σωθικά του, κάθε, μα κάθε φορά, που εμείς οι μικρότεροι, τον ρωτούσαμε επιμόνως και με περιέργεια, για τη μεγαλύτερη πολεμική περιπέτεια της ζωής του…!

Η Μικρασιατική εκστρατεία, άρχισε με την απόβαση του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου 1919 και έληξε με την κατάρρευση του στρατιωτικού μετώπου στα μέσα Αυγούστου – Σεπτεμβρίου 1922, με συνέπεια πολυάριθμες απώλειες της Στρατιάς, ως και το ξερίζωμα του εκεί Ελληνισμού.

Μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και πριν από την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, το Συμβούλιο της Ειρήνης, ανέθεσε στην Ελλάδα την προσωρινή διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης. Ο κύριος λόγος ήταν, ότι υπήρχαν σοβαρές αποδείξεις, ότι οι Τούρκοι είχαν αρχίσει σφαγές και διώξεις του Ελληνικού στοιχείου από την περιοχή της Σμύρνης, όπως ακριβώς είχε συμβεί και με τους Έλληνες του Πόντου από το 1915 και ύστερα, οι οποίες είχαν πάρει τη μορφή γενοκτονίας.

Έτσι στις 2 Μαΐου 1919, Ελληνικά στρατεύματα αποβιβάζονται στη Σμύρνη και προκαλούν κύμα ενθουσιασμού στον Ελληνικό πληθυσμό. Οι Έλληνες ξεσηκώνονται και μέσα σε ζητωκραυγές και αλαλαγμούς, σπεύδουν στην προκυμαία να υποδεχθούν τον Ελληνικό Στρατό. Ο Μητροπολίτης Σμύρνης  Χρυσόστομος μαζί με άλλους Ιερείς και αρχές της πόλης, υποδέχεται και ευλογεί τον Ελληνικό στρατό.

Ταυτοχρόνως όμως εξάπτεται και ο φανατισμός των Τούρκων. Η απόβαση αυτή προκαλεί έντονη αντίδραση του τουρκικού στοιχείου, οι σχέσεις των οποίων ήταν αρκετά τεταμένες με τους Έλληνες, λόγω των αλλεπάλληλων στρατιωτικών επιτυχιών τους.

Η παρουσία των Ελλήνων μέσα στην Τουρκία αναζωπύρωνε τον Τουρκικό Εθνικισμό, ο οποίος εκείνη την δύσκολη ώρα έβρισκε τον εκφραστή του στο πρόσωπο του Μουσταφά Κεμάλ (1880-1938) στρατηγού του Τουρκικού στρατού, του επονομαζόμενου Ατατούρκ (πατέρα των Tούρκων), αναμορφωτή του παλαιού κράτους της Τουρκίας.

Ο Κεμάλ διοργανώνει στρατό και στην αρχή, με έχοντας δυνατότητα ν’ αντιπαρατεθεί με τους Έλληνες, εφαρμόζει κλεφτοπόλεμο στις παρυφές των Ελληνικών θέσεων. Ο κλεφτοπόλεμος αυτός αναγκάζει τον Βενιζέλο να στέλνει διαρκώς ενισχύσεις στην  Μ. Ασία και ταυτοχρόνως ζητά την άδεια από τους συμμάχους να επιτεθεί κατά των Κεμαλικών θέσεων που βρίσκονται εκτός της περιοχής της Σμύρνης. Οι σύμμαχοι δίνουν την άδεια, αλλά υπογραμμίζουν ότι η Ελλάδα θα ενεργήσει με δική της ευθύνη και σε καμία περίπτωση οι σύμμαχοι δεν θα εμπλακούν σε στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Ο Ελληνικός στρατός προελαύνει προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας, απελευθερώνοντας πόλεις και χωριά. Ο Εθνικός στρατός του Κεμάλ, αλλά και άτακτοι Τούρκοι αντάρτες, Τσέτες και Ζαμπέκια, προβαίνουν σε σφαγές και βιαιοπραγίες εις βάρος του Ελληνικού πληθυσμού, αποδεκατίζοντας χωριά ολόκληρα.

Τέσσερις χιλιάδες (4.000) ανέρχονται οι νεκροί μόνο στο Αϊδίνι, μια πλούσια και ανεπτυγμένη πόλη κοντά στη Σμύρνη και δεκάδες άλλοι οι τραυματίες και αιχμάλωτοι που οδηγήθηκαν και αποδεκατίστηκαν από τις κακουχίες στα «Τάγματα Εργασίας» στα βάθη της Μ. Ασίας.

Νους ανθρώπινος δεν μπορεί να συλλάβει τις ωμότητες που διέπραξαν οι Τούρκοι σε βάρος του Ελληνικού Στρατού και πληθυσμού.

Να τι αναγράφεται, σε μέρος από την Έκθεση που συνέταξε περί αυτών, ο Συνταγματάρχης Παπαθανασίου, μόνο για την περιοχή Αϊδινίου και Περγάμου.

                                        «ΕΚΘΕΣΙΣ……………..

Ο Λοχαγός Τριβεζάς Αρ. κατά την ανακατάληψιν  της Περγάμου, είδε επί τινός υψώματος τον Στρατιώτην του 8^ου Συντάγματος Θ. Κοζακίτην εκ Κερκύρας νεκρόν με αποκεκομμένα τα πόδια.

Ο πυροβολητής του αυτού Ουλαμού Αργυράκης, αναφέρει ότι στην διασταύρωση των οδών Μαινεμένης και Δεκελή Περγάμου, είδε τρεις στρατιώτες της 1^ης Μοίρας πυροβολικού, ο εις είχε αποκεκομμένον τον λαιμόν, οι δε άλλοι τους πόδας.

Ο Ανθλγός της 12^ης Μοίρας Πυροβολικού Ματιάτος Πέτρος, κατά την κατάληψιν της Περγάμου, εύρε στρατιώτην νεκρόν όστις έφερε δοκόν μεταξύ των δύο σκελών του, τι εν τούτων θραυσμένον κατά τον μηρόν, με αποκεκομμένον το πέος και τους όρχεις αυτού και την κεφαλήν επίσης τεθραυσμένην. Εις τον έναν πόδα έφερε εν μέγα καρφί, εις τας χείρας δε και τους πόδας πολλάς εκδοράς.

Ο Υπολοχαγός Θεοδωρακόπουλος Αθανάσιος και Ανθλγός Νικολάου Μιλτ., είδον επί της προς Πέργαμον οδόν, τα πτώματα δύο στρατιωτών με τας κεφαλάς τεθραυσμένας δια κτυπημάτων, τους οφθαλμούς εξορυγμένους, τας ρινάς αποκεκομμένας, ώστε καθίστατο αδύνατος η αναγνώρισης αυτών. Τοιαύτα δε πτώματα και εις τοιαύτην κατάσταση συνήντησαν περί τα 60 κατά την από Πέργαμον πορεία των.

Ο Ανθ/τρος Οικονόμου Χρήστος του 5^ου Συντάγματος αναφέρει εκτός των άλλων, ότι εις τινά παρά το Κέπετζη χαράδραν εύρε 24 πτώματα ων 3-4 ανήκον εις άνδρας, τα δε υπόλοιπα εις γυναίκας και παιδία. Πάντα έφερον σημεία θηριωδών κακώσεων, εξορυγμένους τους οφθαλμούς, αποκεκομμένους τους μαστούς και τα γεννητικά μόρια. Δύο δε έγκυοι γυναίκες με διηνοιγμένας τα κοιλίας. Εν γένει η υπτία θέση των γυναικών και η αντίθετος των ανδρών, εμαρτύρουν ότι της κατακρεουργήσεως είχαν προηγηθεί κτηνώδεις βιασμοί.

Ο στρατιώτης Μόγλου Μιχ., του 2^ου Λόχου του 4^ου Συντάγματος, είδε στρατιώτη του Συντ/τος του, ούτινος το πτώμα ήτο κρεμασμένον από τινός δένδρου με τους πόδας προς τα άνω, φέρον πολλούς λογχισμούς και με εξεσχισμένη την κοιλίαν.

Ο στρατιώτης Σκίλας Κων., του 5^ου Λόχου 1/38 Ευζώνων, είδε παρά την δυτικήν παρυφήν  του Αϊδινίου στρατιώτην κατακρεουργημένον με την φύσιν κεκομμένην και τεθειμένην εις το στόμα του, τους δε πόδας εγδαρμένους.

Ο Ανθλγός Πυροβολικού Δεληβοριάς Ε., κατά τας επιχειρήσεις του Αϊδινίου ανεύρε πτώμα στρατιώτου τελείως παραμορφωμένον, δεδεμένον επί τινός δένδρου. Ο Λοχίας του 1/38 Ευζώνων, Λαμπράκης, είδεν εντός χαράδρας Αϊδινίου περί τα 20 πτώματα κατακρεουργημένα, εξ ων δύο έως τρία ανήκον εις άνδρας μεθ’ ενός Ιερέως, τα δε λοιπά ήσαν γυναικών φερουσών εις τας αγκάλας των τα νηπία των και με τους μαστούς κεκομμένους……………….. «

                                           Εν Αϊδίνι τη 24 Ιουλίου 1919

                                                        Ο ΜΕΡΑΡΧΟΣ

                                         Συντ/χης  Παπαθανασίου»

Ο Ελληνικός Στρατός σε μια νικηφόρα προέλαση, αφήνει εκατοντάδες Τούρκους στρατιώτες νεκρούς στα πεδία των μαχών, ενώ συλλαμβάνει και πολλούς αιχμαλώτους. Στη Σμύρνη κατά την απόβαση συλλαμβάνονται 3.000 Τούρκοι αιχμάλωτοι και ο Διοικητής Αλή Ναντίρ, στη Φιλαδέλφεια 800 αιχμάλωτοι, κατά την απελευθέρωση της Πανόρμου 1.250 αιχμάλωτοι, κατά την κατάληψη του Ουσάκ 260 αιχμάλωτοι, στη μάχη του Τζεντίς Χαν 260 αιχμάλωτοι. Και πολλοί άλλοι στο Αφιόν Καραχισάρ, στο Εσκί Σεχίρ, στην Κιουτάχεια, στο Τουμπλού Μπουνάρ, στο Εϊνού, στο Καλέ Γκρότο, ενώ μόνο κατά τις επιχειρήσεις στο Σαγγάριο ποταμό συνελήφθησαν 5.000 στρατιώτες και αξιωματικοί.

Σημαντικές όμως ήταν και οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού σε νεκρούς και τραυματίες. Ο Κεμάλ, παρασύροντας τους Έλληνες μακριά από τη βάση του ανεφοδιασμού τους, τους επέφερε σημαντικές απώλειες σε έμψυχο δυναμικό.

Το καλοκαίρι του 1921, το Μέτωπο της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, εκτεινόταν σε μια απόσταση 700 χιλιομέτρων, από την Κίο της Προποντίδας, νότια στο Εσκί Σεχίρ, πιο νότια στο Αφιόν Καραχισάρ και κατέληγε στο Αϊδίνιο, ακριβώς κατά μήκος του ποταμού Μαίανδρου. Το μεγαλύτερο σημείο της απόστασης του Μετώπου από το στρατηγείο της Σμύρνης, απείχε περί τα 600 χιλιόμετρα.

ΑΓΙΑΣΟΦΙΤΕΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

– ΠΕΣΟΝΤΕΣ ΣΤΟ ΜΕΤΩΠΟ

Σε όλες τις πόλεις και τα χωριά της πατρίδος μας, όσο κι αν ήταν διάχυτος ο ενθουσιασμός από την νικηφόρα προέλαση του Ελληνικού Στρατού, αλλά τόσο έκδηλη ήταν και η ανησυχία για την έκβαση της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Χιλιάδες στρατευμένα παιδιά από κάθε γωνιά της πατρίδας μας, παρέμεναν για αρκετό διάστημα στο Μέτωπο στα βάθη της Μ. Ασίας, χωρίς κανείς να γνωρίζει για την τύχη τους. Το ίδιο συνέβαινε και στο δικό μας χωριό.

Χαρακτηριστικά επ’ αυτού, ήταν τα λόγια που κάποτε μας έλεγαν, οι γέροντες του χωριού.

«Εμείς εκείνο τον καιρό, όλο το χωριό σχεδόν, βρισκόμασταν στο χώρο των Αγίων Αναργύρων. Κατασκευάζαμε το Εκκλησάκι, βρισκόμασταν μάλιστα στο στάδιο της  αποπεράτωσης αυτού. Ήταν καλοκαίρι του 1920. Ήταν τόση η χαρά όλων, που μετά το πέρας της εργασίας πιάναμε χορό και χορεύαμε, τραγουδώντας με το στόμα.  Ταυτοχρόνως βλέπαμε στον «Αρμακά» τους συρμούς του τρένου, που μετέφερε στρατό για την Αθήνα, κι από κει για τη Μικρασία.  Τότε ένας από μας φώναξε με λυπημένη φωνή:

-Σταματήστε ρε, δε βλέπετε τι γίνεται…, εδώ ο κόσμος καίγεται και ‘μεις χορεύουμε;…!»

Η ανησυχία των κατοίκων του χωριού μας ήταν δικαιολογημένη, όχι μόνο για την τύχη του στρατού μας, αλλά και για την τύχη των παιδιών του χωριού, που εκείνο τον καιρό βρίσκονταν στο Μέτωπο. Άλλα υπηρετώντας τη θητεία τους, κι άλλα επιστρατευμένα για το σκοπό αυτό.

Οι ΑγιαΣοφίτες που έλαβαν μέρος στην Μικρασιατικοί Εκστρατεία, ήταν οι ακόλουθοι:

Σωτήριος Σιαβελής του Κων/νου

Νικόλαος  Φαρμασώνης του Βασιλείου.

Παναγιώτης  Χρήστου Σιαβελής, ή Λουκάς.

Νίκας  Κων. Σιαβελής

Δήμος  Λεων. Σιαβελής

Αναστάσιος Παναγ. Μπακούρης

Σωτήρος  Παναγ. Μπακούρης.

Χρυσόγονος  Γρηγ. Σιαβελής.

Γεώργιος  Ρούνης  του Ιωάννου και

Πέτρος  Αντωνάκος του Εμμανουήλ

Οι παραπάνω ήταν περισσότερο τυχεροί απ’ τους υπόλοιπους, διότι όλοι τους παρά τις κακουχίες που πέρασαν, γύρισαν πίσω.

Οι παρακάτω όμως πέντε (5), «έμειναν» για πάντα στη Μικρασία, άλλοι πολεμώντας στο μέτωπο, κι άλλοι πεθαίνοντας απ’ τις κακουχίες του πολέμου και τις αρρώστιες:

Ο Εύζωνας Γεώργιος ΜΠΑΚΟΥΡΗΣ του Θεοδώρου, σκοτώθηκε στη μάχη του Καλέ Γκρότο την 13 Αυγούστου 1921.

Ο Στρατιώτης Χρήστος ΣΙΑΒΕΛΗΣ του Κων/νου, πέθανε στο Α΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Σμύρνης, στις 14 Μαρτίου 1920.

Ο Στρατιώτης Δήμος ΣΙΑΒΕΛΗΣ του Αντωνίου, πέθανε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Προύσας, στις 28 Απριλίου 1921.

Ο Στρατιώτης Αγγελής ΣΙΑΒΕΛΗΣ του Κων/νου, πέθανε στην Μικρασία  κατά την περίοδο 1919 – 22.

 Ο Στρατιώτης Νικόλαος ΣΙΑΒΕΛΗΣ του Παναγιώτη, σύμφωνα με το βιβλίο «Κυνουριακά» του Καλ. Καλλούτση, καταγόταν από την Αγία Σοφία και θυσιάστηκε για την πατρίδα την περίοδο  1922.

Ο Πέτρος ΑΝΤΩΝΑΚΟΣ και ο Σωτήριος Κ. ΣΙΑΒΕΛΗΣ, ακόμα και μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής τους, μιλούσαν για τις φοβερές εμπειρίες του πολέμου. Οι κακουχίες που υπέστησαν είχαν αποτυπωθεί ζωηρά και για πάντα στη μνήμη τους.

Εμείς οι μικρότεροι, θυμόμαστε τον Πέτρο ΑΝΤΩΝΑΚΟ, καθισμένο σε μια καρέκλα στο καφενείο του χωριού, να εξιστορεί τα ιστορικά γεγονότα, σμίγοντας τα φρύδια του και βγάζοντας στο τέλος κάθε αφήγησης, μακρόσυρτους αναστεναγμούς.

Πολλές, ήταν και οι μαρτυρίες του Σωτήρου ΣΙΑΒΕΛΗ, κτηνοτρόφου, ο οποίος διηγιόταν τη φρίκη του πολέμου στους οικείους του, αλλά και σε άλλους κατοίκους του χωριού. Θα αναφέρουμε μόνο σε δύο χαρακτηριστικές μαρτυρίες, αφού αυτές που παρατίθενται στο τέλος, καλύπτουν επαρκώς το θέμα και βοηθούν στο να αποκτήσει επαρκή άποψη ο αναγνώστης. Αυτός πέρασε πολεμώντας την Αλμυρά έρημο, το Σαγγάριο ποταμό, φθάνοντας λίγο έξω από την Άγκυρα. Η ειδικότητά του ήταν τραυματιοφορέας  – νοσοκόμος. Είχε τιμηθεί με το Αργυρούν Αριστείο Ανδρείας, έναν πολεμικό Σταυρό, ο οποίος απονέμονταν σε αυτούς που είχαν διακριθεί επ’ ανδραγαθία στη μάχη.

«Κάποια φορά κατάκοποι απ’ την πορεία, στρατοπεδεύσαμε νύχτα, δίπλα σ’ ένα ποτάμι για να ξεκουραστούμε. Ήπιαμε όλοι μπόλικο νερό για να σβήσουμε τη δίψα μας. Το μόνο που δεν προσέξαμε εκείνη την ώρα ήταν η γεύση και το χρώμα του νερού. Το πρωί που ξημέρωσε παρατηρήσαμε ότι το νερό του ποταμιού, ερχόταν κατά διαστήματα κόκκινο. Τότε είδαμε λίγα μέτρα πιο πάνω, να βρίσκονται διάσπαρτα πτώματα σκοτωμένων στρατιωτών. Πολλοί απ’ αυτούς με ανοιχτές πληγές, είχαν πέσει μέσα στο ποτάμι. Ο τόπος και το ποτάμι είχαν γεμίσει αίματα. Στο σημείο αυτό είχε γίνει μάχη κι είχαν σκοτωθεί πολλοί δικοί μας, όλοι κείτονταν άθαφτοι στο χώμα…! Ήπιαμε ματωμένο νερό…!

«Κάποια άλλη φορά κι ενώ το Σύνταγμα υποχωρούσε μετά από σκληρή επίθεση, γύρισα πίσω μ’ ένα συναδελφό μου για να πάρω ένα τραυματία που σφάδαζε απ’ τους πόνους. Δεν το ‘ λεγε η καρδιά μας να τον αφήσουμε. Γυρίσαμε με κίνδυνο ζωής. Οι σφαίρες σφύριζαν δίπλα μας και σκάγανε δεξιά κι αριστερά. Τον τραβήξαμε πίσω κι είδαμε ότι είχε σχεδόν κοπεί το πόδι του, στο ύψος του γονάτου. Το κράταγε λίγο μόνο δέρμα. Κόψαμε το πόδι κι ύστερα δέσαμε την πληγή για να σταματήσει η αιμορραγία. Την επόμενη μέρα το πρωί μας κάλεσε ο Δ/της της Μεραρχίας και μπροστά στους παρατεταγμένους στρατιώτες, μας απένειμε τον Αργυρό Σταυρό……..»

 ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΓΚΥΡΑ – ΑΘΛΙΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

Ήταν τόσο μεγάλος ο ενθουσιασμός στην πολιτικοστρατιωτική ηγεσία για την έκβαση της εκστρατείας, που την 15 Ιουλίου 1921 στην πόλη Κιουτάχεια μετά από πολιτικό συμβούλιο, αποφασίστηκε η κατάληψη της Άγκυρας. Στο πολιτικό συμβούλιο έλαβαν μέρος ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο Πρωθυπουργός Γούναρης, ο αρχηγός του Γ.Ε.Σ. Στρατηγός Δούσμανης, ο Αρχιστράτηγος Αν. Παπούλας, κι ο επιτελάρχης της Στρατιάς Συνταγματάρχης Πάλλης.

Η Άγκυρα απείχε από την Κιουτάχεια, άλλα περίπου 300 χλμ. προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας. Ημέρα αρχής της προέλασης οριζόταν η 1^η Αυγούστου 1921.

Η στρατιά προχωρεί και μετά από νικηφόρες μάχες, βαδίζοντας 50 χιλιόμετρα την ημέρα, την 8 Αυγούστου 1921 περνάει το Σαγγάριο ποταμό.

Στις 29 Αυγούστου 1921, μετά από τρομακτική επίθεση των Τούρκων, αλλά και εξαιτίας των απωλειών που υπέστησαν οι Έλληνες, ο Ελληνικός Στρατός αναγκάζεται σε υποχώρηση ενώ βρισκόταν μόλις λίγα χιλιόμετρα έξω από την Άγκυρα. Έτσι αρχές του χειμώνα του 1921 και για να μην αποκλεισθεί από τις βροχές και τα χιόνια σ’ αυτά τα αφιλόξενα μέρη, συμπτύχθηκε στα μετόπισθεν στην οχυρωματική γραμμή Εσκί Σεχίρ, Αφιόν Καραχισάρ, Τσιβρίλ και πιο νότια, έως τον ποταμό Μαίανδρο. Σε πρώτη αυτή φάση, η επιχείρηση για την κατάληψη της Άγκυρας είχε αποτύχει. Δεκάδες χιλιάδες νεκροί χάθηκαν άδικα στα πεδία των μαχών. Το γεγονός αυτό, καταρράκωσε ακόμα περισσότερο το ήδη πεσμένο ηθικό των Ελλήνων στρατιωτών, εξαιτίας της οπισθοχώρησης και των άσκοπων θυσιών των συναδέλφων τους.

Καθώς κυλούσαν οι μήνες, η δυσφορία φούντωνε όλο και περισσότερο μεταξύ των στρατιωτών από τις ταλαιπωρίες της μακροχρόνιας στράτευσης, αλλά και από την αβεβαιότητα ως προς τη λήξη του πολέμου.

Η κατάσταση του Στρατού ήταν αθλία και οι λόγοι αρκετοί.

Πρώτα απ’ όλα οικονομικοί και εξαιτίας αυτών εμφανή ήταν η μείωση κάθε εφοδίου, άρβυλα, ρούχα, κουβέρτες, σκηνές. Η ποιότητα του συσσιτίου όλο και χειροτέρευε. Το καθημερινό φαγητό των στρατιωτών ήταν φασόλια ξερά, μακαρόνια, πολλές φορές σκουληκιασμένα, ελιές, ρέγκες που και που, κρέας σπάνια κι αυτό όχι καλής ποιότητος. Οι μισθοί των Αξ/κών καθυστερούσαν πολύ. Πολλοί αδειούχοι δεν επέστρεφαν κι αρκετοί απ’ αυτούς λιποτάκτησαν. Εξαιτίας αυτού, αλλά και των διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων των Αξ/κων, χαλάρωσε η πειθαρχία στο στράτευμα. Ο ένας Αξ/κός οδηγούσε το λόχο σε γυμνάσια με το Βασιλικό εμβατήριο «Του Αϊτού ο γιος….» κι ο άλλος λοχαγός, με αντιθέτου πολιτικού περιεχομένου εμβατήριο. Χαρακτηριστικό επ’ αυτού είναι το γεγονός ότι το καλοκαίρι του 1922 υπήρχαν αρκετές χιλιάδες λιποτάκτες που περιφέρονταν εξουθενωμένοι από χωριό σε χωριό, χωρίς να τους καταδιώκει απολύτως κανείς.

Έντονη ήταν επίσης η δυσαρέσκεια των στρατιωτών, εξαιτίας του ότι πολεμούσαν αυτοί για να απολαμβάνουν προνόμια οι Μικρασιάτες πολίτες. Ειδικά μάλιστα όταν αντιλήφθηκαν την αισθητή απουσία των Μικρασιατών από το Μέτωπο, αλλά και το γεγονός της μη καθολικής συμμετοχής τους στις τάξεις του Στρατού. Είναι γεγονός ότι η πλειοψηφία του Ιωνικού πληθυσμού δεν ήθελε να επωμισθεί τις θυσίες του πολέμου και προτίμησαν τη συνήθη καθημερινή ζωή κι όχι τη στράτευση. Αρκετοί μάλιστα πλούτιζαν εκμεταλλευόμενοι νέες ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα επί αυτού είναι, ότι όταν η κυβέρνηση την Άνοιξη του 1921 κήρυξε εθελοντική επιστράτευση, συγκεντρώθηκαν μόνο 12.000 εθελοντές από ένα πληθυσμό 700.000 κατοίκων. Για να φανεί πόσο μικρή ήταν η συμμετοχή και η αναλογία αυτή, αναφέρουμε ότι στην ίδια επιστράτευση συγκεντρώθηκαν στην Ανατολική Θράκη 9.000 στρατιώτες από ένα πληθυσμό 200.000 κατοίκων. Χαρακτηριστικό επίσης είναι, όπως θα δούμε πιο κάτω, ότι μετά την κατάρρευση του Μετώπου, οι Τούρκοι συγκέντρωσαν μόνο στην περιοχή της Σμύρνης 160.000 άρρενες αιχμαλώτους ηλικίας από 15 – 40 ετών. Εάν μόνο το 1/3 αυτών είχαν στρατευτεί και λάβει μέρος στις επιχειρήσεις, τότε σήμερα οι απόγονοί τους αλλά και όλοι μας θα χαιρόμασταν μια ελεύθερη Σμύρνη.

Επίσης χαρακτηριστική επί του θέματος, είναι και η μαρτυρία του Πρόξενου των Η.Π.Α. στη Σμύρνη, Τζώρτζ Χόρτον, ο ίδιος γράφει:

«…… ελάχιστοι από αυτούς κατατάχτηκαν στον Ελληνικό Στρατό και όσοι υπηρέτησαν άσκησαν όση επιρροή διέθεταν κι όσες υπεκφυγές ή τεχνάσματα μπορούσαν να επινοήσουν για να μην πάνε, η να φύγουν από το Μέτωπο. Αν οι Έλληνες της Μ. Ασίας ήταν μια ρωμαλέα πολεμική μηχανή και είχαν συνεργαστεί με τους Έλληνες της Κεντρικής Ελλάδος θα είχαν καταφέρει να αποκόψουν την Τουρκική Στρατιά…..»

 Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ – ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝ. ΣΤΡΑΤΟΥ

Η ώρα ήταν 4:00 το πρωί της 13^ης Αυγούστου 1922, όταν πυκνοί κανονιοβολισμοί έβαλαν τις θέσεις των Ελλήνων νοτίως του Αφιόν Καραχισάρ. Ήταν τόσο σφοδρή η επίθεση που εξαπέλυσε ο Κεμάλ, τόσο στο Αφιόν Καραχισάρ, όσο και σε άλλα σημεία, ώστε το Μέτωπο διασπάστηκε, παρά την αντίσταση του Ελληνικού Στρατού. Στις μάχες του Αφιόν Καραχισάρ, Εσκί Σεχίρ, Ουσάκ κι άλλες πόλεις, οι Έλληνες είχαν τρομακτικές απώλειες. Χιλιάδες οι νεκροί και οι τραυματίες στα πεδία των μαχών.

Ο Ελληνικός Στρατός αναγκάζεται σε άτακτη υποχώρηση προκειμένου σώσει ανθρώπινες ζωές και να εξασφαλίσει γρήγορη και ακίνδυνη διέλευση προς τα παράλια της Μικράς Ασίας.

Ο τουρκικός στρατός εισχωρεί βαθιά στις θέσεις του Ε.Σ., προκειμένου αποτρέψει την υποχώρηση και του προξενήσει μέγιστες απώλειες. Δίνονται σκληρές μάχες σε πόλεις και χωριά, όπως η μάχη του Αλή Βεράν (16-8-1922), η μάχη του Σαλιχλή (22-8-1922), η μάχη του Ντερέκιοϊ (23-8-1922), εκεί διακρίθηκε το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων του Συνταγματάρχη Νικόλαου Πλαστήρα, το ηρωικότερο Σύνταγμα της Μικράς Ασίας.

Ο Κεμάλ παρακολουθούσε τα γεγονότα από την πρώτη γραμμή του Μετώπου, δίνοντας κατευθυντήριες εντολές και εμψυχώνοντας τους στρατιώτες του. Αντιθέτως σε μια τέτοια κρίσιμη στιγμή, ο αρχιστράτηγος των Ελλήνων Χατζηανέστης, βρισκόταν 600 χλμ. μακριά από το μέτωπο στο Ελληνικό στρατηγείο στη Σμύρνη, το οποίο αργότερα μεταφέρθηκε μέσα σε καράβι στο λιμάνι της πόλης. Οι αποφάσεις που έπαιρνε και οι εντολές που έδινε έφταναν με σημαντική καθυστέρηση στο μέτωπο, όταν τα γεγονότα άλλαζαν συνεχώς μορφή, χωρίς πια αυτές να έχουν καμιά σημασία.

Στις 23 Αυγούστου αντικαθίσταται ο Γ. Χατζηανέστης από τον στρατηγό Γ. Πολυμενάκο. Είναι όμως πλέον πολύ αργά.

Στις 26 Αυγούστου 1922 λαμβάνεται η απόφαση για εκκένωση της Μικράς Ασίας, ταυτοχρόνως και σταδιακά, αναχωρούν από τη Σμύρνη και τα παράλια όλες οι πολιτικές και στρατιωτικές αρχές.

Ο Ελληνικός στρατός δίνοντας σκληρές μάχες κατευθύνεται προς τα παράλια της Μικράς Ασίας, τον Τσεσμέ, την Κίο, τα Μουδανιά, την Πάνορμο, το Αϊβαλί και άλλα λιμάνια της χερσονήσου Ερυθραίας και Αρτάκης, προκειμένου επιβιβαστεί σε καράβια και αναχωρήσει εσπευσμένα από τη Μικρασία. Στο διάβα του πολλές μονάδες διαλύονται και αιχμαλωτίζονται από τον τούρκικο στρατό. Στις 20 Αυγούστου στο Καρατζά Χισάρ αιχμαλωτίζονται οι στρατηγοί Ν. Τρικούπης και Δ. Διγενής μαζί με 4.500 στρατιώτες. Επίσης 5.000 στρατιώτες της ΧΙ Μεραρχίας δεν κατόρθωσαν να διαφύγουν και παραδόθηκαν. Ακόμα 1.024 άνδρες του Συντάγματος Ζεγκίνη παραδόθηκαν έξω από τη Μαγνησιά, ενώ 7.000 στρατιώτες στην περιοχή της Σμύρνης περιπλανώμενοι και φυγάδες αιχμαλωτίστηκαν από τους Τούρκους.

Και χιλιάδες άλλοι αιχμάλωτοι στην Κιουτάχεια, την Ορτάντζα, το Αϊβαλί και σ΄όλες τις πόλεις και χωριά.

ΟΙ ΒΙΑΙΟΠΡΑΓΙΕΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ 

Οι Τούρκοι μπαίνουν σε πόλεις και χωριά και προβαίνουν σε βιαιότητες που δεν μπορεί να συλλάβει νους ανθρώπου. Σφαγές, βιασμοί γυναικών και ανήλικων κοριτσιών, κατακρεούργηση ανδρών και μικρών παιδιών, κάψιμο σπιτιών και ολόκληρων χωριών, ήταν οι ωμότητες στις οποίες  προέβησαν, τις οποίες ο ίδιος ο Κεμάλ αλλά και οι σύμμαχοί του προσπάθησαν επιμελώς να αποκρύψουν από τη δημοσιότητα .

Στη Σμύρνη, στα Βούρλα, στο Σεβδίκιοϊ, στον Μπουρνόβα, στο Αϊδίνι, στο Αϊβαλί, στη Μαγνησιά, στο Σαλιχλί, στη Μαινεμένη, στον Τσεσμέ, στην Αλάτσατα, στην Πέργαμο, στο Ουσάκ κι άλλες πόλεις, σημειώθηκαν οι μεγαλύτερες σφαγές και εξόντωση του Ελληνικού πληθυσμού.

Οι Τούρκοι μετά από χρόνιο μίσος, εκδήλωσαν την εκδικητική μανία τους σε βάρος του χριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας, με τον πιο αγριότερο και βάναυσο τρόπο.

Σύμφωνα και με ιστορικούς, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι το Εθνικιστικό καθεστώς του Κεμάλ είχε διατάξει οργανωμένη  εξόντωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.

Χαρακτηριστικό γι αυτό, είναι και το απόσπασμα από το παρακάτω έγγραφο που ακολουθεί:

      «ΔΙΑΤΑΓΗ ΑΡΧΗΓΟΥ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗΣ ΤΟΥ ΑΙΔΙΝΙΟΥ ….

«Ως προκύπτει εκ γραπτής διαταγής, την οποία έλαβον παρά της Διοικήσεως Λόχου Χωροφυλακής, λόγω της παρούσης καταστάσεως είναι ενδεχόμενον το Ελληνικό στοιχείο να προέλθει εις υπερβολικήν έξαψιν.  Δια τούτο η πατρίς επιβάλλει την υποχρέωση όπως, ενώπιον του ελαχίστου κινήματος, έκαστος οπλίτης αμέσως εκπληρώσει το καθήκον του της γενικής σφαγής, όπερ του έχει ανατεθεί. Έκαστος υποχρεούται να φονεύσει τέσσαρες – πέντε Έλληνες…   Έκαστος οπλίτης υποχρεούται να εκτελέσει τούτο……»

                                   Ο κεντρικός σταθμάρχης χωροφυλακής

                                                        Μεχμέρ Χρηφ

                                                (υπογραφή και σφραγίδα)»

 ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

Το μεσημέρι της 27^ης Αυγούστου 1922, αφού έφυγαν και τα τελευταία τμήματα οπισθοφυλακής του Ε.Σ. από τη Σμύρνη, μπήκαν οι πρώτοι Τούρκοι καβαλάρηδες στην πόλη. Το απόγευμα εκείνου του Σαββάτου άρχισαν τις λεηλασίες, τους βιασμούς και τους φόνους που δεν είναι δυνατόν να περιγραφούν με λέξεις. Οι Τούρκοι εκδήλωσαν με τον πιο βάναυσο τρόπο τη χρόνια εκδικητική μανία τους. Μόνο οι πιο κάτω αδιάψευστες μαρτυρίες μπορούν με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο να αποδώσουν την αποτρόπαια τραγική κατάσταση εκείνων των ημερών, που σημάδεψε για πάντα τη ζωή και τα όνειρα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Η Διοίκηση της πόλης παραδόθηκε από τους πρόξενους των μεγάλων δυνάμεων στον Νουρεντίν πασά. Ταυτόχρονα σημαιοστολίστηκε ολόκληρη η πόλη, ενώ έως αργά το βράδυ εξακολουθούσαν να εισέρχονται και να αναπτύσσονται στη Σμύρνη ισχυρές μονάδες του Τουρκικού στρατού. Το βράδυ της ίδιας ημέρας συλλαμβάνεται ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και παραδίδεται στον τούρκικο όχλο. Οι τούρκοι αφού τον έσυραν στην τούρκικη συνοικία, του επεφύλαξαν  ένα αργό και μαρτυρικό θάνατο.

 ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ  ΒΙΑΙΟΠΡΑΓΙΩΝ

Ένα από τα τεκμήρια που καταδεικνύει το μέγεθος της Μικρασιατικής Καταστροφής, είναι και οι αδιάψευστες μαρτυρίες των κατοίκων της Μικράς Ασίας που έζησαν τα θλιβερά γεγονότα από κοντά. Πολλές απ’ αυτές και ειδικά τα αποσπάσματα των καταθέσεων ενώπιον των δικαστικών αρχών, χιλιάδων προσφύγων, θα προκαλέσουν οργή, φρίκη κι αποτροπιασμό. Οι καταθέσεις αυτές ελήφθησαν λίγες μέρες μετά την προσφυγιά στην Ελλάδα, την ώρα που οι μάρτυρες διακατέχονταν ακόμα από φόβο, λύπη κι αγανάκτηση.

Παραθέτουμε μερικές μόνο απ’ αυτές, όπως τις αντλήσαμε μέσα απ’ αξιόπιστες βιβλιογραφικές πηγές και με κάποια λογική σειρά.

Μόνο έτσι ο αναγνώστης θα κατανοήσει το μέγεθος της Μικρασιατικής τραγωδίας. Μόνο έτσι θα σπεύσει να αναζητήσει τα αίτια, ώστε να μην επαναληφθούν στο μέλλον.

«Εις το λιμένα της Σμύρνης, αι τραγωδίαι που εξελίσσοντο ολίγα μέτρα μακριά μας, επίεζαν τα στήθη και μας έπνιγαν. Τα κύματα εξέβραζον τριγύρω εις το πλοίον μας επιπλέοντα πτώματα ανδρών παραμορφωμένων και γυναικών γυμνών. Το πτώμα μιας γυναίκας γυμνής με τρομακτικάς πληγάς εις το σώμα της, με τα μαλλιά ξέπλεκα, έπλεε επί πολλήν ώρα εις το «Λαμαρτίνον». Μια δυσωδία αποσυντεθειμένων πτωμάτων εγέμιζε βαρειά την ατμόσφαιρα…»

Ελεύθερον Βήμα  16-9-1922

«Μονάχα η καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους μπορεί να συγκριθεί με την καταστροφή της Σμύρνης… Μια στο βρόντο οβίδα που θα έσκαγε πάνω από την τούρκικη συνοικία, θα συγκρατούσε τη  θηριωδία των Τούρκων.  Μα η οβίδα αυτή δε ρίχτηκε. Τα συμφέροντα είχαν στομώσει τις μπούκες των κανονιών του πανίσχυρου συμμαχικού στόλου…»

Πρόξενος των Η.Π.Α. Τζωρτζ Χόρτον

Στο βιβλίο  “The Blight of Asia” Νέα Υόρκη 1926

«Ήμασταν στην Πούντα. Στέκαμε γραμμή για να μπαρκάρουμε. Ότι είχαμε, μπόγους βαλίτσες τα πετούσαμε για να περάσουμε. Πέρασε η μητέρα μου, η αδερφή μου έπεσε κάτω, ο κόσμος την πατούσε δεν μπορούσε να σηκωθεί. Ένας στρατιώτης καθώς βάσταγε το μωρό της το τρύπησε με την ξιφολόγχη. Το πέρασε από τη μια μεριά της φασκιάς στην άλλη. Τι να κάνει;  Το βαλε σε μιαν ακρούλα.

– Ζήσε κόρη μου για τ’ άλλα σου παιδιά της είπε η μάνα της…  Οι Γάλλοι δείξαν βρωμερή στάση. Όσοι κατάφεραν να σκαρφαλώσουν στα καράβια τους, τους ρίχναν πίσω στη θάλασσα. Σαν τους βλέπαν να ζυγώνουν, τους πετούσαν ζεματιστό νερό για να μην μπορέσουν για ν’ ανέβουν…» Η Έξοδος  τ. Α΄ (Μαρτυρία Άννας Καραμπέτσου)

 «  Έτρεχα κι εγώ μαζί με τους άλλους μη ξέροντας που. Μερικοί έτρεχαν σε μια αποβάθρα και άρχισαν να πηδάνε μέσα σε μια μαούνα που ήταν εκεί. Η μαούνα γέμισε. –Όχι άλλους θα βουλιάξουμε, φώναζαν κι έκαναν κουπιά με τα χέρια τους για να απομακρυνθούν. Ακούστηκε ένας τρομερός κρότος και η αποβάθρα υποχώρησε από το πολύ βάρος του κόσμου. Εκατοντάδες άνθρωποι έπεσαν μέσα στα βαθιά νερά.  Η θάλασσα κόχλαζε από χέρια και πόδια. Όσοι ήταν κοντά πιάστηκαν για να βγούν. Αλλά οι Τούρκοι δεν άργησαν να βγουν πιο λυσσασμένοι. Άρχισαν να πυροβολούν μέσα  στη θάλασσα όσους κολυμπούσαν. Σ’ έναν πού χε κατορθώσει να πιαστεί για ν’ ανέβει, με μια σπαθιά του έκοψαν και τα διό χέρια που έμειναν σφιχτά γαντζωμένα, ενώ ο ίδιος με μάτια γεμάτα τρόμο χάθηκε στο νερό. Εμείς τρέχαμε για να σωθούμε μέσα στον κόσμο. Για μια στιγμή η Ρόζα φώναξε.

-Θεέ μου κοιτάξτε τη μαούνα.

Όσοι δεν ξέραν κολύμπι είχαν ανέβει κι από το βάρος έγειρε κι έπεσαν όλοι στη θάλασσα. Από τον κόσμο αυτό, κανείς δε γλίτωσε.

Ανζελ Κουρτιάν.  Μνήμες απ’ τη Μικρασία.

«Εν Θεσσαλονίκη τη 4^η Νοεμβρίου 1922

Ερώτηση: Πώς ονομάζεσαι;

Απάντηση: Ιωάννης Κούμογλου. Εγεννήθην και κατοικώ εις χωρίον Τομάζι της Σμύρνης, παντοπώλης, ετών 64…

Έμενα στο χωριό Τομάζι, ένα τέταρτο έξω από τη Σμύρνη. Γύρω στις δέκα το πρωί, την μέρα που κατελήφθη η Σμύρνη, είδα με τα μάτια μου να μπαίνει στην πόλη στρατός κεμαλικός, όχι άτακτοι τσέτες. Πήρα αμέσως τη γυναίκα μου και τις κόρες μου και τις κόρες μου και τις κατέβασα στην παραλία για να φύγουμε. Εγώ επέστρεψα στο σπίτι για να πάρω μερικά πράγματα μαζί μου… Αλλά όταν έφτασα στο χωριό είχαν μπεί Κεμαλικοί. Κι είδα με τα μάτια μου να σκοτώνουν με τις λόγχες τους τους γείτονές μου Γεώργιο Ρουμελιώτη, παντοπώλη, Δημήτρη Τζιοζέλιο, κτηματία, την γυναίκα του Ραλλιώ, την εγγονή του Χαραλαμπία και δύο Έλληνεςς στρατιώτες που είχε κρύψει στο σπίτι του…

Φεύγοντας είδα πιο κάτω να κόβουν το λαιμό του ξαδέλφου μου Νικόλαου, που είχαν προηγουμένως καταληστέψει. Είδα ακόμα να σκοτώνουν με τα μαχαίρια τους τον Γιωργάκη Μπεγιαμίν Πανταζή και δύο άλλους που δεν γνώριζα… Στο Κορδελιό, η ανηψιά μου Κατίνα Τσίχλη, ηλικίας 50 ετών, μου περιέγραψε πως είδε Τούρκους στρατιώτες ν’ ατιμάζουν τα τρία κορίτσια της…

Αντιλήφθηκα με τα μάτια μου Ισραηλίτες να καθοδηγούν τα τουρκικά αποσπάσματα… Οι Αρμένιοι ήταν ο κύριος στόχος τους. Έριχναν χειροβομβίδες και πετρέλαιο στην Αρμένικη συνοικία και έλεγαν ότι τα έκαναν Αρμένιοι… »

Ιωάννης Κούμογλου

«Έκθεσις Ελένης Κωνσταντινίδου, εκ Μπαλή Κεσέρ της Μικράς Ασίας.

Ενώ ανεχώρει το Ελληνικόν Σύνταγμα, ηκολούθησα εγώ και ο σύζυγός μου Γεώργιος και η κόρη μου ετών 16 Ελισσάβετ και ο γιός μου Νικόλαος ετών 13 και έτερον μωρό εις τας αγκάλας μου. Ηκολουθήσαμεν πεζή το Σύνταγμα μη υπάρχοντος μεταγωγικού μέσου. Προχωρούντες, μείναμε πίσω κατά ½ ώραν. Μόλις εφθάσαμεν εις Αγρίμια, τσέται χωρικοί μας συνέλαβον και αφού μας εγύμνωσαν, έσφαξαν τον σύζυγόν μου και το άρρεν τέκνον μου. Εμέ δε και την 16ετή κόρη μου μας ητίμασαν δια της βίας, ύστερα διαμέλισαν το εις χείρας μου βρέφος. Κατόπιν ήλθε κάποιος αρχιληστής Πετέσης Τσιτμές, όστις μας απηλευθέρωσεν και εφθάσαμε εις το Κιουνκερμές όπου εστάθμευε το Σύνταγμα, εκείθεν εις Ακτσοϊ και από κει εις Μυτιλήνη όπου μας περιποιήθη ο γιατρός κ. Γεώργιος Καλιπολίτης»

Ελένη Κωνσταντινίδου

«Εν Βοεμίτση τη 12 Νοεμβρίου 1922

Ερώτηση: Πως ονομάζεσαι;

Απόκριση: Βασίλειος Γ. Μπουρνουσούζης. Γεννήθηκα και κατοικώ στη Μουταθένη Μαγνησίας και κατοικώ ως πρόσφυξ ενταύθα.

…. Οι Τούρκοι βασάνιζαν κι εξευτέλιζαν ιδιαίτερα τους Έλληνες αιχμαλώτους. Αξιωματικοί και στρατιώτες υποχρεωνόντουσαν, κάθε μέρα, να σκουπίζουν την προκυμαία και να βγάζουν από τη θάλασσα τα πτώματα που επέπλεαν… Είδα στρατιώτη να τον αναγκάζει να τρέχει στην προκυμαία ολόγυμνο ένας τούρκος στρατιώτης που φώναζε και τους άλλους να τον δούν…  Άλλους, μ’ έναν ψευδομάρτυρα τους έστελναν στρατοδικείο και τους κρεμούσαν αμέσως. Έτσι τέλειωσαν οι δικοί μου Κωνσταντίνος Φαρμακοποιός από τον Κασαμπά και ο Παρασκευάς Σάλτος από την Τσομπανιστά… Οι Τούρκοι έκαναν και φοβερές ακολασίες. Όταν μας κρατούσαν στις αποθήκες της Πούντας, ερχόντουσαν την νύχτα Αξιωματικοί και στρατιώτες, άρπαζαν τις ωραιότερες γυναίκες και τις έφερναν την άλλη μέρα. Έτσι απήγαγαν την γνωστή μου Αικατερίνη Βλάχου και την κόρη της Πολυξένη και τις κράτησαν τρείς μέρες. Η Πολυξένη απ’ όσα υπέφερε τις τρείς εκείνες ημέρες, πέθανε μόλις έφτασε στη Θεσσαλονίκη.

Βασίλειος Μπουρνουσούζης

«Κατάθεσις Πατρώνας, συζύγου Κων. Στεφανουδάκη, το γένος Μιχαήλ Κιουράκη, μητρός 6 τέκνων, εκ Κάτω Παναγιάς

Χανιά, 12 Νοεμβρίου 1922

Πρώτοι μπήκαν στο χωριό (Κυδωνιές) άτακτοι τούρκοι στρατιώτες. Οι Χριστιανοί άνδρες και γυναίκες καταφύγαμε στην Εκκλησία του χωριού όπου μαθαίναμε ότι όσους άνδρες ή γυναίκες συνελάμβαναν μεμονωμένους στους δρόμους του χωριού τους σκότωναν επί τόπου. Αργότερα ήρθαν και στην Εκκλησία και πήραν έξω όλους τους άνδρες περίπου 500. Από αυτούς ξεχώρισαν ένα συγχωριανό, τον Μανιόν και τον άνδρα μου. Του έδεσαν τα χέρια με σύρμα κι άρχισαν να τον βρίζουν και να τον απειλούν ότι θα τον σκοτώσουν αν δεν τους δώσει χρήματα… Ο σύζυγός μου τους έδωσε ότι είχε και τότε ένας τσέτης του έμπηξε το μαχαίρι στους ώμους… Όταν έπεσε, ένας Οθωμανός ιδιώτης από το Μπατζίκιοϊ έβγαλε το μαχαίρι του και τον κατακομμάτιασε, ύστερα δε του έκοψε το κεφάλι και το πήρε μαζί του, όπως έμαθα δε το μετέφερε στο χωριό του… Όλη αυτή τη σκηνή του σφαγιασμού του συζύγου μου, την παρακολούθησα με τα  ίδια μου τα μάτια από το παράθυρο της Εκκλησίας. Τους άλλους άνδρες τους πήραν μαζί τους κι έκτοτε αγνοείται η τύχη τους

Πατρώνα Στεφανουδάκη  

«Κατάθεσις Μιχαήλ Στάμου, 42 ετών, εμπόρου.

Χανιά 28^η Νοεμβρίου 1922

Την 31^η Αυγούστου μπήκε στο Αϊβαλί τακτικό τούρκικο ιππικό… Τρείς μέρες αργότερα έφυγε το ιππικό και μπήκε τακτικό πεζικό, περίπου 13.000 στρατιώτες κι αμέσως άρχισαν τις ληστείες και αγριότητες… Συνέλαβαν εκείνους που είχαν χρησιμοποιηθεί σαν οδηγοί από τον ελληνικό στρατό ή είχαν προσφέρει οποιαδήποτε υπηρεσία στο στρατό μας και τους έσφαξαν μέσα στους δρόμους σε διάφορα σημεία της πόλης για παραδειγματισμό. Εγώ είδα να σφάζουν σαν αρνί, έξω από τη Μητρόπολη, κάποιον που ονομαζότανε Ηρακλής και καταγότανε από το Γιανιτσοχώρι… Μάζεψαν άλλους που είχαν επιρροή μεταξύ των Χριστιανών, περίπου 15 άτομα μεταξύ των οποίων και το δικηγόρο Αποστολίδη, τους οδήγησαν κοντά στο στρατώνα στην Αγία Βαρβάρα και τους εσκότωσαν με τα τουφέκια και τις ξιφολόγχες τους… Εγώ ήμουν επικηρυγμένος από τους Κεμαλικούς λόγω των υπηρεσιών μου προς τον Ελληνικό Στρατό, κι είχα καταφύγει έξω από το Αϊβαλί στην Θέση Σαρμουτσάκη. Δεν μπορούσα να φύγω με τα πλοία γιατί θα με αναγνώριζαν οι ντόπιοι. Έτσι αφού έβαλα τη γυναίκα μου σε μια βάρκα μαζί με άλλους και την έστειλα στη Μυτιλήνη, κατόρθωσα μετά από λίγες μέρες να βρώ άλλη βάρκα και να περάσω στη Μυτιλήνη…»

Μιχαήλ Στάμος

Εκατοντάδες ανάλογες μαρτυρίες περιγράφουν, με ακόμα πιο ρεαλιστικό ύφος, τα αποτρόπαια εγκλήματα των Τούρκων και το μέγεθος της τραγωδίας του Μικρασιατικού Ελληνισμού

Μιας τραγωδίας, που περιλαμβάνει εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και πρόσφυγες, καθώς και τον ολοκληρωτικό ξεριζωμό, του Ελληνισμού της Ιωνίας.

ΠΟΛΥΤΙΜΑ ΣΥΜΕΡΑΣΜΑΤΑ

Μετά το πέρας της ανείπωτης αυτής τραγωδίας για τον Ελληνισμό, πολλοί ιστορικοί και πολιτικοί αναλυτές, έσπευσαν να εντοπίσουν τα αίτια της Μικρασιατικής καταστροφής.

Όλοι κατέληξαν στο ακόλουθο συμπέρασμα.

Στον χρόνιο και βαθύ διχασμό των Ελλήνων, εξαιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεών, σε Βασιλικούς και Βενιζελικούς. Ο διχασμός αυτός είχε το αποτέλεσμα, η τότε πολιτική ηγεσία να διαπράξει σημαντικά στρατιωτικά λάθη, που οδήγησαν στη λήψη λανθασμένων στρατιωτικά αποφάσεων και ενεργειών και στην αποσάθρωση του Στρατού. Οι ίδιοι αυτοί αναλυτές κατέληξαν στο συμπέρασμα, ότι αν δεν συνέβαιναν αυτά τα λάθη, τότε ο Ελληνικός Στρατός μπορούσε εύκολα να νικήσει και να συγκρατήσει την Τουρκική επίθεση.

Ας έχουμε και ΄μεις κατά νου τα παραπάνω συμπεράσματα, προπάντων αυτοί που καθορίζουν τις τύχες της χώρας μας.

Η ομόνοια, η αλληλεγγύη και η σύμπνοια απόψεων, ειδικά στην αντιμετώπιση κρίσιμων θεμάτων για τη Χώρα μας, θα πρέπει να υπερισχύουν από κάθε πολιτικό και κομματικό όφελος, αν δεν θέλουμε να ζήσουμε ξανά, παρόμοια τραγικά γεγονότα.

 

Για την συγγραφή του παραπάνω πονήματος, αντλήθηκαν πληροφορίες από τις κατωτέρω βιβλιογραφικές πηγές:

Επίτομος Ιστορία της Μικράς Ασίας 1919-1922, Έκδοση Δ/νσης Ιστορίας Στρατού/Γ.Ε.Σ.Αθήνα 1967

ΣΑΓΓΑΡΙΟΣ – Τα φοβερά ντοκουμέντα. Δημ. Φωτιάδη.  Εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα 1974

Χρονικό Μικρασιατικού Πολέμου. Ιάκωβου Ακτσόγλου. Εκδόσεις Τροχαλία. Αθήνα 1998.

Ομιλίες του Κεμάλ Ατατούρκ. Σ. Σολταρίδη. Εκδόσεις Λιβάνη. Αθήνα 1995.

Η Μαύρη Βίβλος. Γιάννη Π. Καψή. Εκδόσεις Λιβάνη. Αθήνα 1992

Αιχμάλωτος των Τούρκων (1922 – 1923). Βασίλη Γ. Διαμαντόπουλου. Αθήνα 1977.

Αφιερώνεται στη μνήμη των  «παιδιών» της Αγίας Σοφίας Κυνουρίας, που διέσχισαν, πολεμώντας, το Σαγγάριο ποταμό, κι «έμειναν» για πάντα στη Μικρά Ασία.