Σημείο αναφοράς της ευρύτερης περιοχής του χωριού μας, αποτελεί και το πανέμορφο χωριό των Πάνω Δολιανών, με κύριο χαρακτηριστικό του, την δεσπόζουσα οργιώδη βλάστηση, που περικλείει ανάμεσά της, τα πετρόχτιστα αρχοντικά σπίτια του, χτισμένα σε κατηφορικό έδαφος, ανακαινισμένα και περιποιημένα τα περισσότερα.

Εκτός από την παραπάνω σπάνια φυσική ομορφιά, ένα ακόμα στοιχείο που έχει κερδίσει το ενδιαφέρον πολλών και έχει προβάλλει τα Δολιανά στο Πανελλήνιο, είναι κυρίως η ιστορική παράδοση του χωριού, με κυρίαρχο γεγονός την ιστορική μάχη των Ελλήνων, κατά των Τούρκων, που έγινε κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης.

Τα παλαιότερα χρόνια μάλιστα, οι Δολιανίτες, πέραν των άλλων εκδηλώσεων που πραγματοποιούσαν για να τιμήσουν την παραπάνω επέτειο, είχαν καθιερώσει ανά τακτά χρονικά διαστήματα και την πραγματοποίηση της Αναπαράστασης της Μάχης, γεγονός πανελλήνιας εμβέλειας, που σημείωνε επιτυχία και προσέλκυε πλήθος επισκεπτών και εκπροσώπων Αρχών και υπηρεσιών από τη γύρω περιοχή και ακόμα μακρύτερα.

« Η μάχη των Δολιανών διαδραματίστηκε στις 18 Μαΐου 1821, πέντε ημέρες μετά από την μάχη του Βαλτετσίου, στην οποία οι Τούρκοι υπέστησαν συντριπτική ήττα.

Για το λόγο τούτο, ο Κεγαγιάμπεης, στρατιωτικός Διοικητής της Τριπολιτσάς, αναζητώντας μία νίκη για να αναπτερώσει το ηθικό των Τούρκων, αποφάσισε να επιτεθεί στο στρατόπεδο των Ελλήνων στα Βέρβενα, το οποίο απαριθμούσε περίπου 2500 άνδρες.

Επειδή η περιοχή Βαλτετσίου – Πιάνας – Χρυσοβιτσίου, είχε αποκλειστεί από τους Έλληνες, συμπέρανε ότι ο ευκολότερος στόχος θα ήταν το στρατόπεδο στο χωριό των Βερβένων. Υπολόγιζε πως αυτό το στρατόπεδο ήταν το πιο αδύναμο, καθώς ήταν το πιο απομονωμένο από όλα τα υπόλοιπα, τα οποία συνιστούσαν τον πολιορκητικό κλοιό γύρω από την Τριπολιτσά.

Το στράτευμα του Κεγαγιάμπεη, ξεκινά το πρωί της 18ης Μαΐου από την Τριπολιτσά με επικεφαλής τον ίδιο και με περίπου 4000 άνδρες.

Στο χωριό Ρίζες χωρίστηκε σε τρία μέρη. Το πρώτο κατευθύνθηκε προς τα Βέρβενα, το δεύτερο προς το Δραγούνι και το τρίτο προς τα Δολιανά, με σκοπό όλα μαζί να καταλήξουν στα Βέρβενα.

Τις προηγούμενες ημέρες από τη μάχη, στα Δολιανά βρίσκονταν ο Νικήτας Σταματελόπουλος (Νικηταράς), με περίπου εκατό άνδρες, ο οποίος ήταν ανιψιός του Θ. Κολοκοτρώνη, γεν. το 1787 στη Μεγάλη Αναστάσοβα, σημερινή Νέδουσα της Μεσσηνίας.

Όμως κατά το εσπερινό φαγοπότι που έλαβε χώρα στον οικισμό των Δολιανών, ο αδερφός του Νικηταρά, Νικόλας, ορέχτηκε μια ντόπια, ονόματι Ελισάβετ. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος, ήταν να δημιουργηθεί μια παρεξήγηση με τους Δολιανίτες, με αποτέλεσμα το ασκέρι του να αποχωρήσει από το χωριό κακήν κακώς, αναγκαζόμενο να διανυκτερεύσει στο ξωκλήσι του Άη Γιάννη, λίγο πιο έξω από το χωριό.

Δεν είχαν απομακρυνθεί πολύ, όταν κατά το πρωινό της 18^ης Μαΐου, είδαν από μακριά πανικόβλητους Δολιανίτες (οι οποίοι είχαν αντιληφθεί τον ερχομό των Τούρκων), να τρέχουν προς το μέρος τους. Οι τρομοκρατημένοι χωρικοί ενημέρωσαν τον Νικηταρά, ότι είδαν Τούρκους να έρχονται από μακριά και τον παρακάλεσαν να επιστρέψει στο χωριό για να τους προστατεύσει.

Ο αδερφός του, Νικόλας, φάνηκε διστακτικός. Ο Νικηταράς όμως, αποκρίθηκε: «Εγώ πάω στο Ανάπλι (Ναύπλιο) γυρεύοντας Περσιάνους (Τούρκους) και τώρα που τους ηύρα εδώ, θα τους αφήσω; Δεν το κάνω». Και έδωσε εντολή στους άντρες του να κάνουν μεταβολή και να τον ακολουθήσουν…

Υπό τις διαταγές του Νικηταρά, οι Έλληνες οχυρώθηκαν σε 13 πετρόχτιστα σπίτια του χωριού και περίμεναν τον εχθρό να φανεί. Είχαν μάλιστα παραπλανητικά τοποθετήσει μία μεγάλη σημαία σε ένα άδειο σπίτι, προκειμένου οι Τούρκοι να πιστέψουν ότι εκεί είχαν λάβει θέση οι καπεταναίοι των Ελλήνων.

Η δύναμη των Ελλήνων, μαζί με αγωνιστές από Καστρί – Άγιο Πέτρο και άλλους από τη γύρω περιοχή, ήταν περίπου 500 άτομα, με επικεφαλής τους Αθανάσιο Μητρομάρα, Ηλία Κωνσταντόπουλο, Θεόδωρο Τερζάκη και Κων/νο Καρζή.

Σε κάποια στιγμή της μάχης, ο Νικηταράς, διαισθανόμενος τον ηρωικό παλμό των Ελλήνων, έδωσε εντολή στους οχυρωμένους άντρες του να βγουν και να επιτεθούν, αιφνιδιάζοντας τον εχθρό. Ο ίδιος, με το σπαθί στο χέρι, έτρεχε πρώτος «ως θηρίον μαινόμενον», όπως περιγράφεται από τον Διονύσιο Κόκκινο στον πρώτο τόμο της «Ελληνικής Επανάστασης»…

Στη σφοδρή μάχη που ακολούθησε, οι Τούρκοι κατατροπώνονται και αναγκάζονται σε άτακτη φυγή, αφήνοντας περίπου δεκάδες νεκρούς και αρκετούς τραυματίες στο πεδίο της μάχης. Κατά ορισμένες ιστορικές πηγές 90, κατ΄ άλλες, πάνω από 200.

Όποιος Τούρκος βρισκόταν στο δρόμο του, έπεφτε νεκρός από το σπαθί του. Λέγεται μάλιστα, ότι αφού όλοι είχαν πια τραπεί σε φυγή και η μάχη είχε παύσει, το χέρι με το οποίο κρατούσε το σπαθί, έπαθε αγκύλωση !!!

Από αυτή τη μάχη, ο Νικηταράς πήρε το όνομα Τουρκοφάγος, λόγω των πολλών Τούρκων που σκότωσε και λόγω της ηγετικής μορφής που επέδειξε.

Η παραπάνω μάχη, τόνωσε το ηθικό των Ελλήνων και άνοιξε το δρόμο για την άλωση της Τριπολιτσάς, καθώς οι πολιορκητές αρχίζουν και προωθούν τα στρατόπεδά τους, πιο κοντά στην πόλη, σε θέσεις όπως η Ζαράκοβα και τα Τρίκορφα»

Η τελευταία αναπαράσταση της μάχης των Δολιανών, έγινε το έτος 2003.

Είχε μάλιστα προγραμματιστεί να πραγματοποιηθεί πάλι φέτος, λόγω της συμπλήρωσης 200 ετών από το γεγονός, αλλά λόγω της επικρατούσας πανδημίας, αυτό δεν κατέστη δυνατό

Το παρακάτω φωτογραφικό μνημόνιο, μετά της συνοπτικής ιστορικής αναφοράς, ας αποτελούν έναν ύστατο φόρο τιμής, ένα μνημόσυνο στους ήρωες της μάχης των Δολιανών και μια μικρή συνεισφορά του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού μας, στα 200 χρόνια από το κομβικό ιστορικό γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης.